شگرف و شگفت

 جُنگی است از جستارهای پژوهشی و نوشتارهایی دیگر، در فرهنگ و ادب ایران. این کتاب از سه بخش جداگانه پدید آمده است: جستارها، نوشته های نگارین و جستارهای کوتاه، چند دیباچه که به خواست نویسندگان بر کتابهای آنان نوشته شده است و هرکدام از آنها، به راستی ، جستاری است پژوهشی بلند یا کوتاه در زمینه هایی گوناگون که آن کتابها در آنها نوشته آمده اند. تنها به بخش جستارها نگاهی می افکنیم:
1. شاهنامه و گشتاسپنامه: دبستان و سبک : در این جستار، نخست از دبستان و سبک و چگونگی این دو و مرزهایی که آنها را از هم جدا می دارد و لغزشی دیرینه و فراگیر که در کاربرد واژه ای سبک روایی یافته است ، سخن رفته است؛ سپس شاهنامه و گشتاسپ نامه با یکدیگر ، از دید سبک شناسی و دبستانشاسی ، سنجیده شده اند.
2. رخش و اذرگشب : در این جستار، باره ی امدار رستم، رخش و آذرگشب ، یکی از سه آتش بزرگ و سپند ایران، در روزگار ساسانی که آتش تشتاریان و جنگاوران بوده است، با هم سنجیده شده اند و پیوند رخش با این آتش شگرف ، بررسیده و کاویده و بازنموده شده است.
3. کارکرد آیینی و نمادین آب در شاهنامه: در این جستار، ارج و ارز آیینی و کارکرد سپند آب، در فرهنگ و باورشناسی ایرانی، کاویده شده است؛ سپس آب، از دید پالایندگی و گندزدایی و ستردن آلایش های گناه، با آتش سنجیده شده است؛ آنگاه از سه رخداد بزرگ در شاهنامه در پیوند با آب و پیرایندگی و پالایندگی آن، سخن رفته است: گذشتن فریدون از اروندرود؛ پیراستن فریدون دختران جم را از گناه؛ گذشتن کیخسرو از رود جیحون.
4. هنر، اسطوره ، رویا: در این جستار، پیوند ساختاری و بنیادین هنر و اسطوره و رویا ، چونان سه قلمرو و ناوردگاه ناخودآگاهی و سپس سه گونه ی ناخودآگاهی:
ناخودآگاهی فردی و ناخودآگاهی تباری و ناخودآگاهی جهانی و کارکرد این سه در آن سه، بررسیده و بازنموده شده است و در فرجام ، از پرسمان هنر نو وخاستگاه و برآمد جای آن، سخن رفته است.
4. قهرمان (پیشینه و خاستگاه و گوهر آن): در این جستار، پیشینه و ریشه و معناها و کارکردهای گوناگون واژه ی قهرمان ، از دید ریشه شناسی و معنی شناسی تاریخی ، بررسیده و کاویده شده است.
5. بروزویه ی طبیب و آیین جین: در این جستار، پیوند برزویه ی طبیب، پزشک و اندیشمند نامبردار ایرانی در روزگار انوشروان که کلیله و دمنه را از هندوستان به ایران آورد، بر پایه ی دیباچه ای که براین کتاب نامدار نوشته است، بررسیده شده است و آشکار داشته که نمادهای به کار رفته در این دیباچه، برگرفته از آیین باستانی جین است.
6. کوتاه؛ لیک برین و براه: در این جستار ، کوتاهترین داستان ها درادب پارسی، چه سروداری چه نوشتاری، بررسی شده است: داستان هایی نیک، در پیکره بونده(= کامل) و بآیین که با چند واژه یا در چند بیت، نوشته و سروده آمده اند؛ داستان هایی از گونه ی داستان آن نفت انداز خانه نیین که نفت اندازی می آموخت از گلستان سعدی یا داستان مردی که سگی را در بیابان تشنه می یابد و بر آستان مرگ و با دستار خویش، آب از چاه بدر می کشد و بدو می نوشاند و از مرگ می رهاندش، از بوستان او.
7. آب زندگی است: در این جستار، ارجمندی و سپندی آب، در فرهنگ و اندیشه ی ایرانی، آشکار داشته شده است و با کندوکاوی درونسویانه و نهانگرایانه ، بر پایه ی ساختار واژه ی آب در زبان پارسی که از دو حرف آغازین الفبا ساخته شده است، پیوند رازورانه ی آن با هستی و زندگی ، بازنموده آمده است.
8. شورانگیز تبریز: این جستار نقدی است بر کتاب من و مولانا. ویلیام چیتیک، ایرانشناس آمریکایی ، آنچه را پیر پرسمانخیر ناشناخته ی رازآلود، شمس، در انبوهی توده ای آشفته و درهم و برهم از نوشته های مقالات شمس، درباره ی خود گفته است بدر کشیده است و سامانی سنجیده داده است تا مگر خواننده ی کتاب با خواندن آن به شناختی راست و روشن از این مرد شگرف هنگامه انگیز بتواند رسید: مردی که از مولانا جلال الدین ، مردی بشکوه و گرانسنگ و آهسته ، شوریده ای ناآرام و شکفته جان ساخت که بی هیچ پرده و پروا، پای کوبان و دست افشان و غزلخوان ، شیدا و بی خویشتن ، در کوی و برزن ، راه می سپرد و به یکبارگی سرمست و رفته از دست، بانگ برمی آورد که :«ای لولی بربط زن! تومست تری یا من؟»
شگرف و شگفت، در اردیبهشت ماه 1392، در نشر شورآفرین به چاپ رسیده است.